طلوع در آوار؛ روند چالش‌ها و انقلاب‌ها در فضای رسانه افغانستان
نگارنده: عارفه شایان
«زمانی‌که طالبان پس از تاریکی شب وارد شهر شدند؛ برایم از دوحه زنگ زدند و به شکل دستوری گفتند که مردم را باید به آرامش دعوت کنیم و فردا برخی از فرمانده‌هان طالبان به استدیوی ما خواهند آمد تا پیام‌هایی را با مردم شریک بسازند. این اولین‌باری بود که در تمام عمر کار خبرنگاری‌ام با چنین لحن آمرانه‌ای با زبان زور برخورد می‌کردم. من چیزی زیادی نگفتم یا برای گفتن نداشتم، اما درک کردم که تغییر بزرگی در شیوه کار ما و آزادی رسانه‌ها آمده است». این‌ها را لطف‌الله نجفی‌زاده در مجموعه یادداشت‌هایی که برای نفس‌های آخر جمهوریت در 15روز قبل از سقوط کامل افغانستان به دست طالبان نوشته، آورده است.
از مصاحبه با ظریف تا ریاست طلوع‌نیوز
لطف‌الله نجفی‌زاده، رئیس پیشین تلویزیون طلوع‌نیوز در افغانستان یکی از گردانندگان موفق این شبکه در دوران قبل از سقوط افغانستان بود که در دوره کاری خویش مصاحبه‌ها و مناظره‌های زیادی را گردانندگی کرد. او در سال 1397 مناظره انتخاباتی نامزدان ریاست‌جمهوری افغانستان را نیز گردانندگی کرده بود. همچنین مصاحبه‌های زیادی را از جمله با دیوید کامرون، نخست‌وزیر پیشین بریتانیا، اندرس فوراسمون، دبیرکل کنونی ناتو و یسن استولتنبرگ، دبیرکل پیشین این سازمان، شاه محمود قریشی، وزیر خارجه پاکستان، آنتونی بلینکن، وزیر خارجه ایالات متحده آمریکا، اشرف غنی، رئیس‌جمهور پیشین افغانستان و عبدالله عبدالله، رئیس اجراییه دولت پیشین افغانستان انجام داده است.
نجفی‌زاده در سال 1399 نیز مصاحبه‌ای را با محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجۀ دولت روحانی، انجام داده بود که با واکنش‌های متفاوتی از سوی روزنامه‌نگاران و کاربران شبکه‌های اجتماعی در داخل و خارج از ایران مواجه شد.
طالبان برمی‌گردند؛ رسانه‌های خصوصی فرومی‌پاشند
در ۲۴ اسد (مرداد) ۱۴۰۰ زمانی‌که نظام جمهوری در افغانستان به دست طالبان سقوط کرد، تحولات فراوانی در حوزه‌های مختلف این کشور از جمله سیاست، اقتصاد، حقوق زنان و به ویژه رسانه‌ها و آزادی بیان به‌وجود آمد. محدودیت‌های وضع‌شده از سوی طالبان هر روز گسترده‌تر می‌شود و جوانب مهم از جمله آزادی بیان و رسانه‌ها را در این کشور هدف قرار می‌دهد. طالبان پس‌از 20 سال از دوره اول که در افغانستان حکومت می‌کردند دوباره بازگشته‌اند تا با تفکر و ایدئولوژی‌ای که از 20 سال گذشته در سر داشتند، دوباره حاکمیت را از سر بگیرند.
با ورود این گروه در حوزه سیاست و دردست‌گرفتن قدرت کامل این کشور، محدودیت‌های جدی روی رسانه‌های خصوصی و دولتی که در آن زمان فعالیت داشتند، وضع شد.
تیر خلاص بر تن رسانه‌های آزاد
طلوع و طلوع‌نیوز، جزو رسانه‌های خصوصی، برجسته و معروف افغانستان محسوب می‌شدند که قبل از فروپاشی نظام جمهوریت در این کشور، به عنوان دو شبکه مستقل و آزاد از دخالت دولت فعالیت می‌کردند. اما در حال حاضر با حضور طالبان، این آزادی‌ها به شدت محدود شده و حتی در رسانه‌هایی چون طلوع و طلوع‌نیوز، که خود روزی نماد آزادی بیان در افغانستان بود، این آزادی از بین رفته است. این تغییر چشم‌گیر نشان‌دهنده‌ی تحولات عمیق در رسانه‌های افغانستان زیر سایه حکومت طالبان است.
این دو رسانه خصوصی که بعد از سقوط دور اول حکومت طالبان در افغانستان توانستند مخاطبان زیادی را تحت تاثیر برنامه‌ها و نشرات (تولیدات) خود قرار دهند، از سوی موبی‌گروپ (برادران محسنی) تاسیس شد. طلوع در 1382 و بعد از آن طلوع‌نیوز در 1389 راه‌اندازی شد.
طلوع در 1382 با پخش سریال‌ها و برنامه‌های کمدی، فرهنگی، پخش موزیک و استعدادیابی آواز (ستاره افغان) توانست جایگاه خود را در دل مخاطب پیدا کند. جامعه‌ای که تجربه یک دهه جنگ، ناامنی و خشونت را از سر گذارنده بود، به‌خوبی توانسته بود با این برنامه‌ها، ارتباط برقرار کند. همان‌طور که این برنامه‌ها تعداد زیادی را راضی نگه داشته بود، جمعیتی نیز بودند که این برنامه‌ها را خلاف آموزه‌های دینی و «فرهنگ اصیل افغانی» خوانده و طلوع را ابزار انحراف از سوی آمریکا به جامعه افغانستان می‌پنداشتند.
از آن‌طرف نیز طلوع‌نیوز که در 1389 فعالیت خود را شروع کرده بود، برنامه‌های سیاسی، اخبار لحظه‌ای روز و مصاحبه‌های مهمی را با دولت‌مردان جمهوریت انجام می‌داد و فسادهای موجود در ارگ، پارلمان و ادارات دولتی را آزادانه به تصویر می‌کشید. این آزادی که در بیان نقد دولت و سیاسیون آن کشور وجود داشت به‌زودی توانست مخاطبان خاص خود را در بین قشر بزرگسال، تحصیل‌کرده و حتی خود سیاستمداران حاکم نیز پیدا کند.
هرچند طلوع‌نیوز و طلوع سعی می‌کردند با برنامه‌ها و نشراتشان مخاطبان خود را چه از بین مردم و چه سیاسیون این کشور راضی نگه دارد اما گاهی با انتقاد تندی از سوی آن‌ها مواجه می‌شدند. نجفی‌زاده در یکی از یادداشت‌های دیگرش که در رابطه با نفس‌های آخر جمهوریت در افغانستان نوشته است، یادآور می‌شود که حامد کرزی، اولین رئیس‌جمهوری افغانستان، رابطه تندی با طلوع‌نیوز داشت و این رسانه را ابزار سیاست آمریکایی‌ها در افغانستان می‌دانست. او همچنین می‌گوید: پس‌از پایان دوره ریاست جمهوری‌اش فرصتی پیش آمد تا ملاقات‌های بیشتری داشته باشیم، شاید هم در این اواخر دیدگاهش نسبت به استقلال طلوع‌نیوز تغییر کرده بود.
وی در یکی دیگر از آن ۱۵ یادداشت پیش از سقوط، درباره یکی از جلساتی که از سوی ارگ ریاست‌جمهوری برای دفاع از ولسوالی‌های (شهرستان‌ها) در حال سقوط برگزار شده، چنین می‌گوید: «اشرف غنی که جلسات خود را برای هر ۱۵دقیقه یک جلسه تنظیم می‌کرد، عادت داشت تا ساعت‌ها در جلسه بنشیند و بیشتر خودش سخن بگوید. در جلساتی که من با او داشتم، اغلب جمعی از مدیران رسانه‌ها هم حضور داشتند. نخست چند پرسش کوتاه از اعضای جلسه به شکل مشترک دریافت می‌کرد و بعد برای یک یا دو ساعت بدون وقفه صحبت می‌کرد. شاید تنها جلساتی که من توانستم پرسش‌های خود را با او تا حدی طرح کنم، همان مصاحبه‌های تلویزیونی بود».
خنده از رخ طلوع رفت
ساخت برنامه‌های کمدی مانند «شبکه خنده» که در قالب طنز از طلوع پخش می‌شد و دولت و فسادهای موجود در آن را صراحتا نقد می‌کرد باعث شده بود جذابیت آن بین مردم بیشتر شود و با آزادی بیانی که برای رسانه‌ها وجود داشت، دولت دخالتی در پخش آن‌ها نداشته باشد و این موضوع باعث شده بود مسئولان دولتی رابطه‌ای سرد با این شبکه داشته باشند.
تسلط کامل طالبان بر افغانستان باعث شد طلوع و طلوع‌نیوز با آغاز تحولات سیاسی و امنیتی در افغانستان از ۱۴۰۰ با چالش‌ها و محدودیت‌هایی جدی روبه‌رو شود. ناپایداری امنیتی و محدودیت‌هایی اطلاعاتی برای خبرنگاران و روزنامه‌نگاران، زمینه فعالیت و کار در رسانه‌ها را کاهش داد و با ورود مجدد طالبان به قدرت، ناامنی‌ها برای خبرنگاران و روزنامه‌نگاران این رسانه افزایش یافت و این وضعیت باعث شد زمینه انجام آزادانه فعالیت‌های رسانه‌ای و گزارش‌دهی از بین برود و این شبکه ابزاری باشد روی دست طالبان تا آنچه را در سر دارند به جهانیان نمایش دهند.
با روی‌کار آمدن طالبان در افغانستان و تسلط این گروه بر رسانه‌ها، ترس، وحشت و تهدید برای روزنامه‌نگاران و گردانندگان موبی‌گروپ هر روز بیشتر از قبل می‌شد. نجفی‌زاده می‌گوید: «من و همکارانم از دو ماه قبل اطلاعات مربوط به سقوط ولسوالی‌ها را جمع‌آوری می‌کردیم و نقشه افغانستان هر روز سرخ‌تر می‌شد. «میرآقا پوپل»، مسئول خبر طلوع‌نیوز، که با من از نزدیک روند سقوط ولسوالی‌ها را دنبال می‌کرد، به شوخی از من می‌پرسید: چند ولسوالی که سقوط کرد به رفتن از افغانستان فکر کنیم؟ در نخست به او گفتم ۲۰۰ و او هر روز به شوخی به من یادآوری می‌کرد که داریم به آن عدد نزدیک‌تر می‌شویم. اما واقعیت این بود که در پشت این شوخی‌ها، هم برای من و هم برای او، نگرانی بسیار عمیقی وجود داشت».
با سقوط پی‌درپی ولایات (استان‌ها) و ولسوالی‌ها، تهدید کارمندان این شبکه‌ها و مخصوصا خود نجفی‌زاده هر روز بیشتر از پیش می‌شد. او می‌گوید من قبل از نزدیک‌شدن طالبان بر ولسوالی‌های همجوار کابل مصمم بودم که تا آخرین لحظات در کابل می‌مانم و هرطور شده اخبار را لحظه‌ای پوشش می‌دهیم و من تا آن‌زمان فکر نمی‌کردم که کابل هم روزی به دست طالبان سقوط خواهد کرد. او می‌نویسد: «ناوقت‌های شب که همه اعضای مدیریت طلوع‌نیوز در یک گروه واتساپ یکدیگر را از تحولات اخیر باخبر می‌ساختیم، یکی از همکارانم با ایموجی گریه به انگلیسی نوشت که «افغانستان سقوط کرد» و هیچ‌یک از همکاران دیگر در پاسخ او چیزی برای نوشتن نداشتند. قرار بود فردای آن روز سه هزار سرباز آمریکایی وارد کابل شوند و روند انتقال آمریکایی‌ها و همکاران‌شان را سرعت ببخشند. کسانی که امید داشتند این نیروها به کمک افغانستان می‌آیند، ناامید شدند».
نجفی‌زاده شب‌ها را در جاهای مختلفی تا صبح سر می‌کرد و به دلیل تهدیدهایی که وجود داشت، نمی‌توانست دو شب را در یک مکان بماند. لطف‌الله نجفی‌زاده همان کسی بود که در سال ۱۳۹۳ هم طالبان با انتشار عکس او، تهدید به مرگش کرده بود.
فصل جمهوریت به پایان رسید اما داستان افغانستان ادامه دارد
همان‌طور که لحظه‌به‌لحظه شهرهای بزرگ افغانستان یک‌به‌یک به دست طالبان سقوط می‌کرد و خطر سقوط مرکز نیز شدیدتر شده بود، نجفی‌زاده تصمیم گرفت بیست‌وسوم اسد (مرداد)، که ساعاتی بیشتر نمانده بود به سقوط کابل، به تاشکند برود و در آن‌جا دفتری را اجاره کند و پخش برنامه‌ها را به صورت لحظه‌ای از آن‌جا ادامه دهد.
یک روز بعد که کابل سقوط کرد «من با سه همکارم در اتاق کوچک دفتر تازه‌مان در تاشکند بودیم و روند سر و سامان دادن دفتر عملا متوقف شده بود و بی‌وقفه تحولات کابل را دنبال می‌کردیم. شایعات و هرج و مرج همه‌جا را فرا گرفته بود. بیشتر مردم در اطراف بانک‌ها برای برداشتن پول‌هایشان جمع شده بودند. زمانی که تیراندازی برای مدیریت ازدحام در یکی از بانک‌های نزدیک چهارراهی زنبق صورت گرفت، تصمیم گیرنده‌های ارگ به شمول رییس‌جمهوری آن را حمله به ارگ پنداشتند».
«در ساعت ۰۲:۳۰ دقیقه بعدازظهر که اشرف غنی و یارانش از ارگ فرار کردند، طالبان در هیچ بخش از شهر کابل حاکم نبودند و میدان هوایی [فرودگاه] در کنترل نظامیان آمریکایی بود. ما خبر فرار رییس‌جمهوری را ساعت چهار شنیدیم. باورکردنی نبود. با همکاران می‌گفتیم که اگر رفته هم باشد، شاید به دوحه رفته، چرا باید فرار کند؟ تا ساعت شش که خبر فرار رییس‌جمهوری را پخش کردیم از واژه «ترک» کار گرفتیم نه فرار تا دچار اشتباه نشویم. مشورت من در ساعت‌های سقوط کابل به مالکان طلوع این بود تا زمانی که طالبان نخواستهاند دروازه طلوع را ببندند، نشرات را قطع نکنید که چنین هم شد. اینکه در روزهای بعد از سقوط دوست و همکارم «خپلواک ساپی» و همه همکارانش با چه فشارهایی توانستند نشرات را ادامه دهند، داستان درازی است برای آینده که بهتر است خودشان در زمان مناسب بازگو کنند».
پس از سقوط، نجفی‌زاده با حمایت موبی گروپ توانست به آمریکا برود و مدیریت طلوع‌نیوز و طلوع نیز به دست طالبان افتاد.
طالبان: در زندان‌های امارت اسلامی، خبرنگار زندانی نداریم
«کابل سقوط کرد»؛ افغانستان به یک‌باره برگشت به 20سال قبل شاید هم خیلی بیشتر. نشرات طلوع، طلوع‌نیوز و خیلی از رسانه‌های دیگر متوقف شد؛ هرچند که طلوع و طلوع‌نیوز دوباره به پخش خود ادامه دادند اما این‌دفعه دیگر رنگ و بوی آزادی بیان و پخش سریال‌های خارجی، برنامه‌های کمدی و استعدادیابی‌هایی مثل «ستاره افغان» در آن وجود نداشت.
طالبان اختیار کامل این شبکه را در دست داشتند و حالا دیگر نیازی نبود طلوع و طلوع‌نیوز رهبران جمهوریت را مهمان کنند و تصمیاتشان و روند صلح با طالبان را پوشش بدهند. طالبان خودشان در صحنه حضور داشتند تا نشان دهند جمهوریت و آمریکا، هردو را در افغانستان شکست داده‌اند.
حالا دیگر طلوع و طلوع‌نیوز تبدیل شده بودند به تریبونی برای طالبان و ایدئولوژی طالبانی‌شان تا با سانسور و خشونت به جهانیان نشان دهند که «ما تغییر کرده‌ایم». با تسلط این گروه خبرنگاران و کارمندان موبی‌گروپ و رسانه‌هایی دیگر توانستند تعدای زیادشان فرار کنند و یا در کشورهای همسایه، ایران و پاکستان، تا زمان رسیدگی به سرنوشت شان پناهنده شوند. تعدادی هم که باقی ماندند، خوش‌بین بودند از اینکه می‌توانند مانند سابق به فعالیت خود ادامه دهند و طالبان نیز در اوایل قول داده بودند که با حضور آن‌ها و فعالیتشان در رسانه‌ها مشکل نخواهند داشت اما به محض محکم‌کردن پایه‌های قدرتشان با زور، محدودیت‌ها را روی رسانه‌ها از سر گرفتند.
حالا دیگر حضور کارمندان زن طلوع و طلوع‌نیوز کم‌تر شده بود و آن‌هایی هم که باقی مانده بودند، طالبان مجبورشان کرده بود جلوی دوربین از ماسک سیاه روی صورت استفاده کنند و پوشش اسلامی را رعایت کنند. سال بعد، ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی طالبان، در رشته‌توییتی به مناسبت روز جهانی رسانه‌ها نوشته بود که «امارت اسلامی از رسانه‌ها حمایت می‌کند و رسانه‌های کشور، در چهارچوب قوانین فعالیت و نشرات آزادانه دارند».
او همچنین گفته بود دلیل توقف رسانه‌هایی که بعد از خروج نیروهای آمریکایی به فعالیت خود پایان داده‌اند، طالبان نبوده بلکه به ادعای او «تمویل‌کنندگان [حامیان] خارجی» بوده است که به خاطر اهداف خود آن‌ها را تمویل می‌کردند. او همچنین نگرانی نهادها درباره خبرنگاران را بیجا خوانده و نوشته بود: «ما اطمینان می‌دهیم که تا حد ممکن در بخش رفع مشکلات اقتصادی رسانه‌ها با آن‌ها همکاری کنیم و اکنون در زندان‌های امارت اسلامی هیچ‌کدام خبرنگار زندانی وجود ندارد». این در حالی است که دو تن از خبرنگاران رزونامه «اطلاعات روز» (نعمت‌الله نقدی و تقی دریابی) که برای تهیه گزارش از تظاهرات زنان به خیابان‌ها آمده بودند، دستگیر و به زندان‌های طالبان منتقل شدند و مورد ضرب و شتم شدید از سوی زندان‌بان‌های این گروه قرار گرفتند. همچنان، مرتضی بهبودی، خبرنگار افغان- فرانسوی در سال جاری زمانی بازداشت شد که تجمع دانشجویانی را در مقابل دانشگاه کابل پوشش می‌داد. او تنها دو روز پس از ورود به افغانستان بازداشت گردید و پس از سپری کردن 284 روز از زندان طالبان آزاد شد. مرتضی بهبودی، پس از آزادی گفته است که: «حس می‌کردم اختطاف شده ام» او با ده‌ها زندانی دیگر از جمله اعضای گروه خودخوانده «دولت اسلامی» داعش، در سلول‌های کوچک به مساحت دو در سه متر نگهداری می‌شدند.
آقای مجاهد قبلا این را هم گفته بود که «دین اسلام، وحدت ملی و ارزش‌های افغانی» از مواردی خواهد بود که طالبان روی آن کوتاه نخواهد آمد.
اما داستان افغانستان ادامه دارد…
در 20 سال گذشته، آزادی رسانه‌ها در افغانستان یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای دو دهه حضور غرب در افغانستان محسوب می‌شد. طلوع و طلوع‌نیوز قبل از حاکمیت طالبان در افغانستان پربیننده‌ترین شبکه‌های تلویزیونی بودند اما حالا بعد از حضور طالبان و محدویت‌هایی که روی این شبکه وجود دارد، این رسانه بینندگان خود را نیز از دست داده است و مخاطبان کم‌تری از نشرات این شبکه استقبال می‌کند. رسانه‌ای که بعد از طلوع و طلوع‌نیوز مورد استقبال بیشتری از سوی مخاطبان قرار گرفته، افغانستان انترنشال است که تعدادی از کارمندان موبی‌گروپ نیز بعد از ترک کابل به این شبکه پیوستند. افغانستان انترنشنال در 24مرداد به عنوان شبکه خواهر ایران انترنشنال راه‌اندازی شد و پخش برنامه‌های خود را از بریتانیا آغاز کرد. مخاطبان این شبکه در افغانستان به دلیل اینکه اخبار به صورت آزادانه و بدون سانسور به مردم انتقال می‌یابد ابراز خرسندی می‌کنند و می‌توان گفت که این رسانه توانسته است جایگاه خود را در دل مخاطب پیدا کند.
تعدادی از کارمندان موبی‌گروپ نیز به آمریکا مهاجرت کردند و برنامه‌های کنسرت و سریال‌های خارجی که قبلا از طلوع پخش می‌شد را از طریق یوتیوب و اپ «دریا» و کانال ماهواره‌ای «فضا» ضبط و نشر می‌کنند.
همچنان لطف‌الله نجفی‌زاده، مسئول پیشین طلوع‌نیوز نیز بعد از سقوط کابل به آمریکا مهاجرت کرده و در آن‌جا با سمیع مهدی که مسئول رادیو آزادی (شبکه‌ای از رادیو اروپای آزاد) در افغانستان بود، تلویزیون «آمو» را تاسیس کردند. تلویزیون آمو که با رهبری نجفی‌زاده و سمیع مهدی اداره می‌شود، اخبار و نشرات خود را به زبان‌های فارسی، پشتو و انگلیسی ارائه می‌کند و مقر این رسانه نوپا در واشنگتن دی‌سی آمریکا قرار دارد.
جایی در یادداشت‌های نجفی‌زاده آمده است: «کابل سقوط کرد. طالبان در تاریکی شب همراه با نشرات زنده شبکه الجزیره وارد ارگ شدند. فصل جمهوریت به پایان رسید؛ اما داستان افغانستان ادامه دارد».
دیدگاه‌ها و نظرات ابرازشده در این مقاله لزوماً سیاست یا موضع گزاره را بازتاب نمی‌دهد.
