جستجو

تاجیکان پیشگامان سیاست، فرهنگ و تمدن خراسان/ افغانستان

(نقد کتاب تاجیکان خراسان صاحب‌نظر مرادی)

نگارنده و ناقد: دکتر هجرت الله جبرئیلی[1]

چکیده

کتاب «تاجیکان خراسان؛ تاریخ، فرهنگ و سرنوشت» اثر دکتر صاحب‌نظر مرادی مورد توجه مراکز و انجمن های علمی و روشنفکری تاجیکان چه در داخل کشور، کشورهای همسایه و کشورهای غربی قررا گرفته است. تا هنوز معرفی­ای جامع و اکادمیک از این کتاب در رسانه­های عمومی و علمی بیرون نشده است. نیاز آن وجود دارد تا این کتاب به خاطر اهمیت و ارزش آن به گونه جامع معرفی و نقد شود.  این مقاله که با استفاده از مطالعه خود به شکل توصیفی و تحلیلی و انتقادی فراهم آمده است، به این نتیجه رسیده است که کتاب «تاجیکان خراسان» یکی از مهم‌ترین پژوهش‌های اخیر در حوزه تاریخ و هویت تاجیکان است، برای علاقه‌مندان به تاریخ، فرهنگ و هویت تاجیکان منبعی ارزشمند به شمار می‌رود و می‌تواند زمینه‌ساز پژوهش‌های بیشتری در این حوزه باشد. اگرچه کتاب با استقبال فراوان مواجه شد، اما برخی نقدها از جمله مشکلات ویراستاری، دسته‌بندی منابع و عدم انسجام تئوریک نیز به آن وارد شده است.

کلید واژگان: تاجیکان، خراسان، معرفی، نقد، تاریخ، فرهنگ ، هویت، مقاومت، صاحب نظر مرادی.

مقدمه

کتاب «تاجیکان خراسان؛ تاریخ، فرهنگ و سرنوشت» اثر دکتر صاحب‌نظر مرادی مورد توجه مراکز و انجمن های علمی و روشنفکری تاجیکان چه در داخل کشور، کشورهای همسایه و کشورهای غربی قررا گرفته است. تا هنوز معرفی ای جامع و اکادمیک از این کتاب در رسانه های عمومی و علمی بیرون نشده است. نیاز آن وجود دارد تا این کتاب به خاطر اهمیت و ارزش آن به گونه جامع معرفی و نقد شود.

یکم: اطلاعات کتاب‌شناسی

کتاب با عنوان کوتاه «تاجیکان خراسان» و عنوان مفصل «تاجیکان خراسان؛ تاریخ، فرهنگ و سرنوشت» اثر دکتر صاحب‌نظر مرادی، پژوهشی جامع در سه جلد است و 2152 صفحه است که توسط  انتشارات بدخشان، با آدرس مشهد، خیابان سعدی، پاساژ مهتاب، پلاک 38، کتاب هیواد با همکاری مالی بنیاد شهید احمدشاه مسعود نشر شده است. مؤلف کتاب دکتر صاحب نظر مرادی دارای دکترای تاریخ و اتنوگرافی از انستیتوت/ پژوهشگاه خاورشناسی آکادمی علوم تاجیکستان که به بررسی تاریخ، فرهنگ و سرنوشت تاجیکان از پیش از تاریخ تا سال 2020 با تمرکز بر منطقه تاریخی تمدنی خراسان می‌پردازد. می­توان گفت که موضوع و حوزه اصلی پژوهشی این کتاب ­خراسان تاریخی تمدنی با تأکید بر افغانستان کنونی، قومیت تاجیک و  تاریخ ، فرهنگ و سرنوشت آنان می­باشد. این کتاب بار دوم توسط انتشارات کابل منتشر شده و در بنیاد شهید احمد شاه مسعود -مشهد توسط کمیته فرهنگی به تاریخ 15 اسد برای نخستین بار رونمایی شده است (مرادی، 1403، ج1، ص 4). شايان ياآوري است كه ويراستار كتاب هارون مجیدی، طرح جلد از حمید دلبان و صفحه آراء کتاب محمدکاظم کاظمی می­باشد.

دوم: شناسنامه علمی هویتی نویسنده

نویسنده از پژوهشگران پرکار و شناخته شدة تاجیک افغانستانی است که در محافل دانشگاهی، پژوهشگاهی، رسانه­ای و روشنفکری کشور و هسایه های مانند ایران و و تاجیکستان شناخته شده است. لازم است تا برای شناخت بیشتر وی ، شناسنامه و زندگینامه مفصل وی نگاشته شود تا مخاطبان آشنائی بیشتری با ایشان حاصل کنند.

الف. شناسنامه زیستگاهی و تحصیلی:

صاحب نظر مرادی فرزند میرزا مراد در سال 1337 هجری خورشیدی در شهرستان شهر بزرگ بدخشان زاده شده است. دوره متوسطه را را در مکتب ندیمی شهر بزرگ بدخشان و لیسه عاشقان و عارفان در شهر کابل فراگرفته است .

او دارای مدرک فوق لیساس حرفه­ای از دانش­سرای حرفه_­ای شاهی/المعهد المکی الفنی عربستان سعودی می­باشد که   در سال 1352 خ با استفاده از بورسیه تحصیلی حکومت عربستان سعودی عازم آن کشور شده و پس از از یک سال آموزش زبان عربی در دانشکده ادبیان دانشگاه ریاض و چهار سال آموزش فنی مهندسی دوباره به کشور بازگشته و شامل خدمت  در وزارت معارف آن زمان شده است.

به همین گونه داری مدرک کارشناسی ارشد رشته معماری از دانشگاه پولی تخنیک اتحاد جماهیر شوروی می باشد که سال 1359 با اشتراک در کانکور دانشگاه کابل موفق به دریافت این بورسیه شده و در سال 1365 پس از شش سال تحصیلات عالی به کشور بازگشته است.

در فرجام عشق و علاقه او به رشته تاریخ انگیزه ثبت نام او در انستیتوت انتروپولوژی و اتنوگرافی اکادمی علوم تاجیکستان  در دوره دکترا شده و  در سال 1380 پس از دفاع از تیزس، دکترای خود را در رشته تاریخ از اکادمی علوم جمهوری فدراتیف روسیه بدست آورد .

مرادی به زبان­های بین المللی عربی و روسی، تاز اندازه­ای به  به زبان انگلیسی آشنایی داشته و به زبان­های فارسی دری و پشتو مسلط می­باشد (مرادی، 1403، ج3، ص 2149 و 50).

ب. وظایف اداری

او پس از بازگشت از عربستان در وزارت معارف آن زمان شامل خدمت شد، پس از آن در شهرداری کابل ، وزارت شهرسازی ، وزارت ترانسپورت ، ریاست جمهوری و اداره امور ، در پست­های مختلف ایفای وظیفه کرده است.

ج. وظایف علمی فرهنگی:

دکتر صاحب­نظر مرادی نظر به علاقه وافر به کارهای رسانه­های فرهنگی، مدیریت مسئولی و حضور در شورای نویسندگان برخی از نشریات را عهده­دار بوده که در ذیل بیان می­شود:

• مدیر مسئول مجله علمی فرهنگی «آمو» ارگان مشترک کانون همبستگی؛
• مدیر مسئول هفته نامه آزاد سیاسی فرهنگی «پنجره»؛
• عضو گروه نویسندگان  مجله فرهنگی «آریانا» ارگان نشراتی انجمن پاسداران فرهنگ آریانا در خارج از کشور؛
• عضو گروه نویسندگان مجله «صبح امید» نشریه روشنکفران آزاداندیش در خارج از کشور؛
• عضو گروه نویسندگان مجله «بامداد» نشریه سیاسی فرهنگی شخصیت­های سیاسی در خارج از کشور
• عضو گروه نویسندگان مجله «صلح آسیا» نشریه سیاسی فرهنگیان تاجیکستان در دفاع از صلح افغانستان؛
• عضو گروه نویسندگان مجله «تحقیقات کوشانی»  نشریه انستیتوت تحقیقات کوشانی اکادمی علوم افغانستان؛
• همکار پژوهشی مجله «باستان­شناسی» ارگان نشراتی انستیتوت باستان­شناسی اکادمی علوم افغانستان؛

به­همین­گونه ایشان در برخی از اکادمی­های علمی عضویت داشته و در برخی از دانشگاه­ها نیز تدریس کرده است که در ذیل بیان می­شود:

• عضویت همکار در اکادمی علوم تاجیکستان؛
• عضو انجمن بین المللی پیوند (انجمن بین المللی تاجیکان و فارسی­زبانان جهان)؛
• اشتراک در همایش­های علمی (سیمینارها، ورکشاپ­ها و کنفرانس­ها) در داخل و خارج کشور

تدریس در برخی از دانشگاه­ها و موسسات تحصیلات عالی (مرادی، 1403، ج3، ص 2150)؛

د. زندگی­نامه سیاسی روشنفکری:

ایشان از نظر ایدیولوژیک تمایل به اندیشه­های چپ با بن­مایه ­های مسلمانی می­باشد. توجه وی به زندگینامه محمد طاهر بدخشی و همچنان تأثیر اندیشه­های چپی وی در کتاب تاجیکان خراسان به ویژه در تحلیل مسائل تاریخی مربوط به دوران جهاد و دولت مجاهدین، نمایانگر این گونه اندیشه­های وی است. به گفته خود او او در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ خورشیدی، در کنار مجاهدان، علیه حکومت تحت حمایت شوروی در افغانستان قرار گرفته و در حوزه فرهنگی آن فعالیت کرده است (تاریخ بازدید: 20/11/1403: www.bukharamag.com).

از منظر روشنفکری می­توان ایشان را یک روشنفکر هویت­طلب تاجیک خراسان­خواه دانست، زیرا تمامی کارهایی پژوهشی وی نشانگر تلاش­های او برای  زنده کردن هویت قومی و ملی تاجیکان و هویت تاریخی، فرهنگی و تمدنی خراسان است. او نخستین پرسش­های یک انسان با سواد را این پرسش های اصلی می داند: «من کیستم؟ از کدام تبار و هویت انسانی و تاریخی سرچشمه گرفته ام؟ پدرانم کی ها بودند؟ چه کردند؟ چه باید می­کردند؟ و چه باید نمی­کردند؟ مقیاس کار و خدمت آنها به خود و دیگران و جامعه انسانی چه بوده است؟»

این نشان می­دهد که پرسش هویت نزد او بسیار اهمیت داشته است، در واقع او در سه جلد تاریخ تاجیکان خراسان تلاش کرده است که هویت تاجیکی و خراسانی­اش را به همه ژرفنا و پهنای تاریخی به نمایش بگذارد و از این باب می_­تواند به هویت خود ببالد و برای بالندگی وسرنوشت آینده آن برنامه خود را ارائه کند(مرادی، 1403، ج1، ص 19).

هـ. آثار علمی پژوهشی :

دکتر صاحب نظر مرادی از نویسندگان پرکار میهن و قوم تاجیک خراسان به شمار می­رود، شایان یادآوری است که پرداختن به امور تحقیق و پژوهش از مشاغل غیر رسمی مرادی می­باشد. در ذیل به دسته­بندی آثار وی پرداخته می­شود:

1. تاریخ­نگاری­ زندگی­نامه­ای:
2. یادنامه محمد طاهر بدخشی بیست سال پس از شهادتش ، چاپ کابل 1389؛
3. احمدشاه مسعود و تحولات دهه هشتاد در افغانستان، چاپ کابل 1385 ؛
4. امام اعظم و ما  برگردان از حروف کریلیک به فارسی دری)، چاپ کابل 1389 ؛
5. آیا تنها شاه شجاع نماد خون و خیانت بود (چاپ ناشده)؛
6. آخرین وخشور (چاپ ناشده)؛
7. نام آوران بدخشان پس از جنبش مشروطیت اول در سده بیستم  (چاپ ناشده)؛
8. برهان الدین ربانی و چالش های دولت مجاهدین  (چاپ ناشده)؛
9. تاریخ­نگاری محلی:
10. کابل در گذرگاه تاریخ، چاپ شهر دوشنبه 1379؛
11. کابل در منابع ادبی و تاریخی، چاپ کابل 1382؛
12. کابل در عصر بازسازی؛
13. کابلستان تاریخی (تاریخ کابل) (چاپ ناشده)؛
14. بدخشان در تاریخ در دو جلد، چاپ کابل 1390 ؛
15. اریکه نشینان کوهستان درواز (چاپ ناشده)؛
16. شغنان در عصر امرای محلی (چاپ ناشده)؛
17. تخارستان هویت فراموش شده (چاپ ناشده)؛
18. جغرافیایی تاریخی تخارستان  (چاپ ناشده)؛
19. تاریخ­نگاری قومی – ملی؛
20. آریانا و آریاییان، چاپ کابل 1390 ؛
21. بردگردان دو­ کتاب 1 و 4 تاجیکان در آیینه تاریخ (از آریان تا سامان)، تألیف امام علی رحمان؛
22. برگردان کتاب «نگاهی به تاریخ و تمدن آریایی»، از امام علی رحمان و چاپ آن در کابل 1392؛
23. افغانستان، جغرافیای بحران، چاپ کابل 1386  ؛
24. افغانستان در سده بیستم، کابل چاپ 1394 ؛
25. تاجیکان خراسان،  در 3 جلد، چاپ مشهد 1403؛
26. تاریخ­نگاری جهانی:
27. آشنایی با تاریخ سیاسی جهان (چاپ ناشده)؛
28. تحولات سیاسی جهان معاصر (چاپ ناشده)؛
29. تاریخ معاصر اروپا (از 1789 تا امروز) (چاپ ناشده)؛
30. تاریخ­نگاری فرهنگی، اندیشه­ای سیاسی:
31. سلام بر نوروز آریایی، چاپ کابل 1390 ؛
32. فرهنگ ملی (بررسی تحولات فرهنگی، مدنی، دینی و اجتماعی آریانا)؛
33. سیر تفکر ملی در افغانستان (به مناسبت 78 مین سالروز تولد محمد طاهر بدخشی و پاسداشت از اندیشمندان تفکر ملی در افغانستان)، چاپ کابل 1389 ؛
34. مرثیه­های تاریخ؛
35. سلطنت مغولی هند و زبان فارسی (چاپ ناشده)؛
36. زادگاه زبان ما (زادگاه و پرورش گاه زبان فارسی دری) (چاپ ناشده)؛
37. خاطره­ و سفرنامه­نگاری:
38. در زادگاه و آرامگاه رسول الله – آشنایی با شعایر اسلامی در مکه مکرمه و مدینه منوره (چاپ ناشده)؛
39. از درواز تا کاپیسا، برگردان با علاوه گی­ها؛
40. سفرنامه­ای از بدخشان (چاپ ناشده)؛
41. کتاب­های درسی:
42. مقدمات جامعه­شناسی  (چاپ ناشده)؛
43. تاریخ معاصر افغانستان (چاپ ناشده)؛
44. اهتمام در چاپ کتاب:
45. توفان شمال، نوشته شادروان قربان محمد پسا­کوهی، به اهتمام مرادی ، چاپ کابل 1388؛
46. کارهای ترجمه­ای:

چنانچه در بالا نشان داده شد، ایشان مترجم از زبان روسی نیز به شمار می­روند، همچنان ایشان چند کتاب را از رسم الخط سیریلیک به رسم الخط فارسی نیز برگرداننده است که از این دیدگاه که وصل کننده تاجیکان دو طرف خط آمو  و همه فارسی­زبانان جهان به شمار می­رود، ارزشمند است.

10 .نوشتارهای تحلیلی سیاسی؛

مرادی با تعداد از نشرات و کانون­های علمی و فرهنگی نیز همکار بوده است. از مرادی بیشتر از دو صد مقاله پژوهشی علاوه بر نوشته­های تحلیلی در رسانه­های نوشتاری کشور و سایت­های انترنتی از ایشان به چاپ رسیده است. همچنان ایشان تحلیل­گر مسایل سیاسی در رسانه­های  دیداری و نویسنده صدها مقاله  تحلیلی سیاسی در رسانه­های نوشتاری و تارنماهای انترنتی می­باشد (مرادی، 1403، ج3، ص 2150- 52).

11. جایگاه نویسنده در حوزه مطالعات تاریخ و فرهنگ تاجیکان

عضویت همکار ایشان در انستیتوت باستان­شناسی اکادمی علوم افغانستان و عضویت ایشان در انجمن­های علمی تاجیکستان نشان می­دهد که نوشته­های ایشان مورد توجه و اعتماد محافل دانش­گاهی و پژوهش­گاهی قرار گرفته است.

به همین گونه مجله بخارا در ساله 1401 پنج­شنبه دوم تیرماه دویست و سی و چهارمین نشست از سلسله جلسات صبح پنجشنبه‌های خود را به دکتر صاحب نظر مرادی اختصاص داد و از ایشان به عنوان نویسنده، مردم‌شناس و محقق تاریخ افغانستان یاد کرد. دو تن از دانشمندان ایران یامان حکمت و علی دهباشی در یک مصاحبه  درباره آثار و کارهای ایشان صحبت  کردند. خواهند کرد. این نشست در کتاب­فروشی فرهنگان قریب  به صورت مجازی برگزار و پخش شد (تاریخ بازدید: 20/11/1403: www.bukharamag.com).

سوم: درآمدی  بر کتاب تاجیکان خراسان؛ تاریخ، فرهنگ و سرنوشت

الف. شناس­نامه محتوایی کتاب

مرادی  کتاب «تاجیکان خراسان» را گاه­نامة خلق تاجیک می­داند که به تاریخ خراسان بزرگ و مراحل رشد و تکامل زبان فارسی دری در پهنای منطقه پرداخته است. در واقع این کتاب یک شمع­افروزی بر شناسنامه اقوام هم زیست تاجیکان نیز می­باشد. به یک معنای یک گزارش تفصیلی تاریخی و فراگیر از حیات تاریخی و فهرنگ تاجیکان در خراسان، فرارود و ایران است (مرادی، 1403، ج1، ص 32).

بی­هیچ شکی او در این کار موفق بوده است که تاریخ تاجیکان خراسان و مناطق همسایه آن را در یک نامه وزین گردآورد و در پیشگاه مخاطب روشنفکر هویت­طلب قرار دهد.

ب. روش تحقیق کتاب

از دیدگاه ایشان تاریخ نگاری افغانستان، برخاسته از فرورفتن مؤرخان در گند تمایلات یک­سونگرانة تباری و خوب و بد نشان دادن آگاهانة این یا این تیره و قوم و تبار انسانی است. در این تاریخ­نگاری­ها دستوری بوده و برخواسته از خواست و دیکتة مراجع قدرت بوده است  (مرادی، 1403، ج1، ص 30).

از منظر روش تحقیق ایشان به این باور است که علم تاریخ­نگاری مثل هر علم دیگر دارای معیارهای پژوهشی مخصوص به خود است که از روش­های پذیرفته  علمی جهانی برخوردار است. در واقع رعایت معیارهای تاریخ نگاری علمی، زمینه­ساز عبور از تاریخ­نگاری جعلی است. (مرادی، 1403، ج1، ص 30). از این جهت او از نظر روش­شناسی مقید به روش تاریخ­نگاری علمی است. در واقع کار وی پاسخی به کارهای تاریخ­نگاری غیر علمی کشور افغانستان است که به نفع یک قوم خاص یعنی پشتو و یک قبیله خاص درانی و یک خاندان خاص محمد­زایی در انحصار گرفته شده و جعل شده است. نویسنده به بیش از 436 منبع علمی، تاریخی، ادبی و فرهنگی مراجعه کرده است که کار درخود و سترگ است (مرادی، 1403، ج3، ص 2123 – 47).

از منظر روشنفکری، کار او یک مبارزه فرودستان در برابر فرادستان است و او نوع تاریخ­نگاری خود را نوعی تاریخ­نگاری فرودستانه می­داند، او از استاد واصف باختری نقل می­کند که «این پابرهنگان «میراث جهاد» در پاس­داری از حق را در خون دارند، عنایت یزدانی هماره شامل حال این رستم­ستان خواهد بود. ریشه­های باور به زندگی و ایمان به پروردگار آزادی و عدالت در انساج روان همه مردمان خراسان­زمین چنان ژرف و عمیق است که توفان پرهیبت این چنینی در گستره تاریخ نتوانسته است بر آن تزلزلی وارد کند. بلکه این مردم در شبستان ­های یلدای تاریخ همواره ستاره حمل کرده اند. بازقادر خواهند بود تا به تاریکی­ها بتازند و از درخش­ها پیام بدهند (مرادی، 1403، ج1، ص 32).»

ج. جایگاه کتاب در میان آثار نوشته شده در باره تاجیکان

در اینجا فهرست اجمالی از کتاب‌هایی توسط نویسندگان ایرانی، تاجیکستانی، افغانستانی و سایر کشورها نوشته شده‌اند و برخی از آن‌ها به فارسی ترجمه شده‌اند ارائه می شود  و سپس جایگاهی کتاب تاجیکان خراسان را درمیان آن­ها تحلیل خواهیم کرد.

1. تاجیکان در تاریخ،  رحیم مسلمانیان‌قبادیانی، نسیم بخارا سال چاپ: ۱۳۸۴ ، تهران ، صفحات: ۱۰۴  .

توضیحات: این کتاب به بررسی تاریخ و فرهنگ تاجیکان در طول تاریخ پرداخته و نقش آن‌ها در شکل‌گیری تمدن‌های مختلف ایران و آسیای مرکزی را مورد تحلیل قرار می‌دهد.

2. تاجیکان در مسیر تاریخ، میرزاشکورزاده، انتشارات بین المللی الهدی، 1373 (1994م)، تهران، تعداد صفحات، 104 .

توضیحات: این کتاب شامل مجموعه­ای از مقالات در باره تاریح تاجیکان ، سرنوشت واژه تاجیک و تجزیه سرزمین تاجیک­ها توسط بلشویک­ها است.

3. تاجیکان، آریایی‌ها و فلات ایران، میرزا شکورزاده ناشر: سروش،  ۱۳۹۷ ، تهران ، تعداد صفحات: ۳۳۶ .

توضیحات: این کتاب به تبارشناسی تاجیکان و ارتباط آن‌ها با آریایی‌ها و فلات ایران پرداخته و جنبه‌های فرهنگی و زبانی آن‌ها را توضیح می‌دهد.

4. تاریخ تاجیکان،  رحیم مس اف، اطلاعات، ۱۳۹۰، تهران، تعداد صفحات: ۳۰۰ .

توضیحات: کتاب مروری جامع بر تاریخ تاجیکان از دوران باستان تا معاصر است و به تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن‌ها می‌پردازد.

5. پرنیان و حریر و ابریشم، میرزا شکورزاده، شریعتی افغانستانی، ۱۳۸۲، کابل، تعداد صفحات: ۲۹۶ .

توضیحات: کتاب به‌ویژه در زمینه روابط تاریخی و اقتصادی تاجیکان و دیگر اقوام در آسیای میانه و تأثیرات فرهنگی آن‌ها بر همدیگر است.

6. تاجیکان: ایرانیان شرقی، ریچارد فولتز، ناشر: دانشگاه هاروارد،   سال چاپ: ۲۰۰۹ ، شهر چاپ: کمبریج، صفحات: ۲۴۰ .

توضیحات: این کتاب به بررسی تاریخ و فرهنگ تاجیکان در آسیای میانه و ارتباط آن‌ها با تمدن‌های ایرانی و اسلامی پرداخته است.

7. تاریخ تاجیکان: ایرانیان شرق (ترجمه به فارسی)  ، ریچارد فولتز  ،  مترجم: عبدالخالق لعلزاده،  انستیتوت مطالعات استراتژیک افغانستان،  سال چاپ: ۲۰۲۱ ،  کابل  .توضیحات: این کتاب نخستین پژوهش مستقل درباره تاریخ تاجیکان به زبان‌های غربی است و به فارسی ترجمه شده است .

8. تاجیکان در مسیر تاریخ، میرزا شکورزاده، سروش، ۱۳۹۵، تهران،  صفحات: ۳۰۰  .

توضیحات: این اثر بررسی تاریخ اجتماعی و فرهنگی تاجیکان را در دوران‌های مختلف تاریخ ارائه می‌دهد و به چالش‌ها و دستاوردهای آن‌ها در این مسیر می‌پردازد.

9. تاجیکان و زبان فارسی، عبدالحی حبیبی، ناشر: وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان، سال چاپ: ۱۳۵۳، شهر چاپ: کابل، صفحات: ۴۰۳ .

توضیحات: این کتاب به نقش زبان فارسی در میان تاجیکان و تأثیرات فرهنگی آن بر جوامع مختلف آسیای میانه و افغانستان می‌پردازد.

1. شعر تاجیکان و تأثیرات آن بر فرهنگ ایرانی، محمد علی اسلامی ندوشن، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۹۱، تهران، صفحات: ۲۷۵ .

توضیحات: کتاب بررسی دقیق شعر تاجیکان در قرون مختلف است و تأثیرات آن بر ادبیات فارسی و فرهنگ ایرانی را تحلیل می‌کند.

1. مجموعه مقالات در تاریخ و فرهنگ تاجیکان، جمعی از نویسندگان، ناشر: دانشنامه فرهنگ، سال چاپ: ۲۰۱۲، شهر چاپ: تهران، صفحات: ۵۰۰ .

توضیحات: مجموعه‌ای از مقالات علمی و پژوهشی که به تاریخ و فرهنگ تاجیکان در مناطق مختلف جهان می‌پردازد و به تحلیل مقایسه‌ای وضعیت فرهنگی و اجتماعی آن‌ها می‌پردازد.

1. تاریخ اجتماعی تاجیکان، کریم‌الله محمودی، بوستان کتاب، ۱۳۹۲، تهران، صفحات: ۳۸۴ .

توضیحات: کتاب به جنبه‌های اجتماعی و اقتصادی زندگی تاجیکان و تحولات اجتماعی آن‌ها در دوره‌های مختلف پرداخته است.

1. تاجیکان و آریایی‌های آسیای میانه، جمشید همایون‌فر، نشر هرمس، سال چاپ: ۲۰۱۵ ، تهران، صفحات: ۲۰۰ .

توضیحات: در این کتاب، نویسنده به بررسی ارتباط تاریخی و فرهنگی تاجیکان با آریایی‌ها در آسیای میانه و همچنین تأثیرات این ارتباطات بر فرهنگ منطقه پرداخته است.

1. فرهنگ و زبان تاجیکان، محمد رضا حکیمی، امیرکبیر، سال چاپ: ۱۳۷۸، تهران،  صفحات: ۴۵۶  .

توضیحات: کتابی جامع که به تاریخ زبان و فرهنگ تاجیکان پرداخته و مباحثی همچون زبان‌شناسی، دستور زبان و ویژگی‌های فرهنگی آن‌ها را مطرح می‌کند.

1. تاجیکان و انقلاب‌های ایران، وحید بشیر، نشر هم‌گام، ۱۴۰۰، کابل، صفحات: ۳۰۰ .

توضیحات: این کتاب به بررسی نقش تاجیکان در تحولات اجتماعی و سیاسی ایران و تأثیرات آن‌ها در انقلاب‌های ایران می‌پردازد.

1. زندگی‌نامه بزرگان تاجیک، مصطفی رجبی، حکمت، ۱۳۹۶، تهران، صفحات: ۳۲۰ .

توضیحات: کتاب به زندگی‌نامه بزرگان تاجیک در عرصه‌های مختلف علمی، ادبی و سیاسی پرداخته و نقش آن‌ها در تاریخ معاصر را بررسی می‌کند.

1. شعر و ادبیات تاجیکان در قرن بیستم، یوسف اسماعیل‌زاده، آراسته، سال چاپ: ۲۰۱۰، تهران، صفحات: ۲۵۰ .

توضیحات: بررسی شعر و ادبیات تاجیکان در قرن بیستم و تأثیرات آن بر ادبیات معاصر فارسی و جهانی.

1. آداب و رسوم تاجیکان، گل‌جان بایرام‌اف، یغما، ۱۳۸۹، تهران، صفحات: ۲۱۰ .

توضیحات: کتاب به آداب و رسوم تاجیکان در زندگی روزمره و در مناسبت‌های مختلف اجتماعی می‌پردازد.

1. فرهنگ و تمدن تاجیکان،  علی شریفی، ناشر: کاتب، ۲۰۱۱ ، تهران، صفحات: ۴۳۰ .

توضیحات: کتاب بررسی جامع فرهنگ و تمدن تاجیکان از آغاز تاریخ تا دوران معاصر است و تأثیرات آن‌ها بر تمدن‌های آسیای میانه و ایران را تجزیه و تحلیل می‌کند.

• تاجیکان و اسطوره‌های فارسی، صالحه نصری، تمدن، سال چاپ: ۱۳۹۴  ،  تهران،  صفحات: ۲۵۶.

توضیحات: این کتاب به بررسی اسطوره‌ها و افسانه‌های فارسی مرتبط با تاجیکان و تأثیرات آن‌ها در هویت تاجیکان بحث می­کند.

همان­گونه که در فهرست به نسبت طولانی بالا دیده شد، کتاب «تاجیکان خراسان؛ تاریخ، فرهنگ و سرنوشت» از نظر تعداد صفحات و هم از نظر برهه تاریخی طولانی پیشاتاریخ، تاریخ باستان، دوران اسلامی، دوران معاصر و آینده تاجیکان بررسی کرده است. فرق دیگر آن این است که گذشته تاریخی تاجیکان خراسان/ افغانستان را به امروز شان پیوند می­دهد، از  سوی دیگر تأثیر آن برای بیداری و روشنفکری هویت­طلبی و خراسان­خواهی تاجیکان ارزشمند است. به­همین­گونه در میان تاجیکان تاجیکستان و فارسی زبانان ایران یک هویت مستقل فرهنگی ، تمدنی و سیاسی تاجیکان را به نمایش بگذارد.

چهارم: ساختار و محتوای کتاب

الف. معرفی بخش‌ها و فصول اصلی

این کتاب شامل یک مقدمه  و 15 فصل تنظیم شده است. هر فصل به موضوعات خاص می­پردازد. به جز از فصل اول که یک نوع معلومات جامع و همه جانبه و گوناگون در باره تاجیکان از پیشا تاریخ تا امروز است، فصول دیگر یک نوع دسته بندی وی را از تاریخ تاجیکان نشان­دهی می­کند که در در یک تحلیل می­توان گفت که این فصل بندی نیز می­تواند یک گونه نوآوری این اثر سترگ باشد.

فصل اول: دانستنی­های لازم در باره تاجیکان؛

فصل دوم: اجداد تاجیکان در دوره آریایی؛

فصل سوم: آریایی­ها و ظهور امپراتوری­های باستان؛

فصل چهارم: گاهنامه شمارهای آریایی؛

فصل پنجم: اسلام، تاجیکان و تحولات سیاسی و فرهنگی؛

فصل ششم: نقش تاجیکان در باروری فرهنگی؛

فصل هفتم: تأسیس دولت های مستقل ملی تاجیکان در خراسان (مرادی، 1403، ج1، ص 5 – 14)؛

فصل هشتم: تاجیکان در محور دولت های خراسان تا هجوم مغولان؛

فصل نهم: صاعقه رعشه افگن مغل؛

فصل دهم: موقعیت تاجیکان در تاریخ عصر جدید و حکومت های پسا مغل؛

فصل یازدهم: خراسان و همسایگان در قرون 16 – 17 م؛

فصل دوازدهم: تأسیس دولت افغان ها در قندهار (1747 م) (مرادی، 1403، ج2، ص 793 – 1511)؛

فصل سیزدهم: تأسیس دولت نوین افغانستان (1880 – 2020م)؛

فصل چهاردهم: تاجیکان، از کودتای ثور تا دولت­های پساطالبان؛

فصل پانزدهم: پیروزی مجاهدین ، آغاز دیگری برای درگیری­ها (مرادی، 1403، ج3، ص 1518 – 1523)؛

در یک تحلیل می­توان گفت که نظر به این فصول دسته­بندی تاریخ خراسان نزد ایشان همان دسته­بندی  ممول آریایی­ها، دوران اسلامی، دوران معاصر و دوران نوین یا مدرن است. از این نظر نمی­توان نوآوری­ای را در کار این پژوهشگر دید.

ب. شیوه روایت و سبک نگارش

۵. تحلیل و نقد کتاب

در این بخش نقاط قوت و ضعف کتاب بررسی می­شود.

الف. نقاط قوت

1. کارسنگین و دائرة المعارفی:

نویسنده از سنگینی کار این گونه حکایت می_­کند:  «اگر ترس وارد شدن به اتهام خودبرتر انگاری بر من نمی بود، می گفتم که دست زدن به کاری چنین حجیم، از عقب دیوارهای اسطوره تا سرزمین های غبارآلود خودفراموشی تاریخی تاجیکان و تاجیک پژوهان کار پژوهشگاه های علمی آن هم به صورت گروهی بود، نه کار تک فردی که انجام دادن چنین کار سنگینی برای این قلم سخت دشوار بوده است (مرادی، 1403، ج1، ص 22).»

در این شکی نیست که کاری به این حجم و برخواسته از منابع گوناگون اسطوره­ای، باستان­شناختی، تاریخی، دینی، ادبی و … تاریخ تاجیکان و منطقه، یک کار چندین ساله چندین پژوهشگر در یک پژوهشگاه علمی است. به جز عشق و علاقه وافر نویسنده به هویت تاجیکی خراسانی و کار علمی پژوهشی و انگیزه فراگیر روشنفکرانه مبارزاتی هویت­طلب  و توفیق الهی چیزی دیگری نمی­توانست، این کار سترگ و سنگین را به پایان برساند. از این نظر این اثر با جامعیت و فراگیری پژوهشی، گستردگی اطلاعات و پوشش تاریخی گسترده قابل وصف است.

• استناد و منابع:

نویسنده به بیش از 436 منبع علمی، تاریخی، ادبی و فرهنگی مراجعه کرده است که این در شأن خود بزگ و ستر و قابل ستایش است. از نظر زبانی عمده منابع مؤلف محدود به زبان فارسی است، در فهرست منابع و همچنان در پاورقی­ها نویسنده هیچ اشاره­ای به استفاده از منابع به زبان های دیگر نکرده است (مرادی، 1403، ج3، ص 2123 – 47). احتمال زیاد وجود دارد که نویسنده از منابع روسی استفاده کرده باشد، اما ذکر نکرده است.

• شیوه تحلیل تاریخی:

تا آنجه که دیده می­شود، نویسنده در آغاز با استفاده از منابع مسائل را توصیف کرده است و سپس تحلیل خود را از آن ارائه کرده است. به صورت مشخص در اکثر جاها نویسنده یک تحلیل گر بی­طرف است و بر هیچ قومی ساکن در خراسان بزرگ هجوم نبرده و تهمت نبسته است.

• نوآوری کتاب:

فصل اول کتاب زیر دانستنی های لازم در باره تاجیکان، شامل مسایل و مطالب ضروری بر شناخت تاجیکان در ابعاد گوناگون اجتماعی و فرهنگی با نام ها و تسمیه های مختلف تاجیکان، گروه های درون قومی تاجیکان، خصایل ملی و مناطق زیست، رسم عیاری و جوان مردی، صنعت، هنر و موسیقی در جامعه تاجیکان اختصاص یافته است. این فصل از منابع گوناگون چنان مطالب ضروری و برای مخاطب غیرمتخصص در تاریخ تاجیکان نو و جدید را فراهم آورده است که در مطالعه نخست برای او شگفت آور به نظر می­رسد. در فصول دیگر کتاب هم نوآوری­هایی وجود دارد.

• روح روشنفکری هویت­طلب و مقاومت فراگیر:

نویسنده که خود یک نویسنده روشنفکر هویت­طلب چپ با بن­مایه­های مسلمانی به شمار می­رود، قلم او روایت­گر عنصر مبارزه است. خواننده با خواندن مقدمه، فصل نخست و دیگر فصول کتاب، در واقع با روح مبارزه و روشنفکری و هویت طلبی حرکت می کند. امروزه که این کتاب در زمانی که طالبان با هویت پشتونیستی دیوبندی بدوی، تاجیکان و همه پارسی­زبانان را سرکوب می­کند و هویت زبانی و قومی و ملی آن­ها را در خطر نابودی قرار داده است، ایشان مواد بزرگی را برای روشنفکر هویت­طلب فراهم کرده است.

ب. نقاط ضعف:

1. مشکلات ساختاری:

به نظر می­رسد که مؤلف کتاب را در یک برهه زمانی طولانی نوشته است، از همین جهت کتاب دارای ساختار منسجم و منطقی نیست. شایسته بود که این کتاب در نخست به بخش­ها، سپس به فصل­ها، پس از آن به گفتارها تقسیم می شد. هر فصل با یک مقدمه آغاز و با یک خاتمه پایان می یافت تا خواننده می­دانست که چگونه مطالب را به شکل منسج در ذهن خود قراردهد و تحلیل کند. اکنون خواننده از نظر ساختاری دچار سردرگمی می­شود.

شایسته بود که کتاب در چهار بخش تقسیم می­شود، در نخست بخش پیشا اسلام چنان که معمول است از نظر تاریخی بحث می­شد و پس از آن هویت پیشااسلامی تاجیکان و تأثیرآنان در فرهنگ­سازی و تمدن­سازی بررسی می­شد. به همین گونه بخش دوم، دوه اسلامی تا مغول، دوران مغول تا تأسیس دولت افغان­ها، بخش چهارم از تأسیس دولت افغان­ها تا امروز بررسی می­شد.

2. مشکلات استنادی و منبع­دهی:

از منظر استنادی و منبع­دهی،  نویسنده دچار چند مشکل است:

 نخست ، اینکه در یک کار 2300 صفحه ای استفاده از 436 منبع یک نوع کاستی است. می­بایست تعداد منابع بیشتر می­بود.

 دوم، از نظر زبانی بیشتر کار پژوهشگر با تکیه بر منابع فارسی اصلی و منابع ترجمه ای فراهم آمده است. حتی از منابع عربی که مؤلف در آن تحصیل کرده استفاده نشده است، ممکن مؤلف از منابع روسی استفاده کرده باشد که یادآوری نکرده است. در حالیکه مؤلف در فصل نخست منابع وافری را در زبان عربی در باره تاریخ و فرهنگ تاجیکان ذکر کرده است.

سوم، نویسنده از جعلی بودن تاریخ نگاری جعلی توسط دولت محمدزایی افغانستان یادکرده است، اما در هنگام نویسنده دچار استفاده از این کتاب­ها شده است. به عنوان نمونه از کتاب «افغانستان در مسیر تاریخ » میر غلام محمد غبار  بسیار استاده کرده است. درست است که غبار یک روشنفکر مبارز بود، اما کتاب او فاقد منابع تاریخی است و برآمده از تحلیل خود مؤلف می­باشد. از این جهت این کتاب یک منبع دست اول نبوده، بلکه یک منبع دست چندمی جعلی است. شما با مطالعه این کتاب در می­یابید که این کتاب فاقد منبع است.  به عنوان نمونه در خصوص پیدایش خط در قلمرو ایرانیان از کتاب «افغانستان در مسیر تاریخ» ص 41،  منبع می­دهد (مرادی، 1403، ج1، ص 331). در حالیکه کتاب غبار در این مورد نه تنها یک منبع دست اولی نیست، بلکه منبع دست چندمی نیز به شمار نمی رود. چون غبار متخصص زبان­شناسی و تاریخ ادبیات نیست.

همچنان کتاب­های عبدالحی حبیبی که در تاریخ­نگاری جعلی شهره است، بسیار مورد استفاده ایشان است. به عنوان نمونه وقتی شما «تاریخ مختصر افغانستان» نوشته عبدالحی حبیبی را می­خوانید یک منبع در یک صفحه نمی یابید، بلکه منابع را در آخر فصول ذکر کرده است تا پیدا کردن جعل تاریخی او دشوار شود. به عنوان نمونه وقتی که در باره اوستا و گات­ها سخن می­راند، از کتاب «تاریخ مختصر افغانستان» نوشته عبدالحی حبیبی، ص 11 ، منبع دهی­می­کند (مرادی، 1403، ج1، ص 293). در حالیکه عبدالحی حبیبی، نه اوستاشناس است و نه کتاب او یک منبع دست اول و حتی دست دوم به شمار نمی­رود. در این باب صدهای کتاب تخصصی در دسترس است.

چهارم، مشکل دیگر وی تک­منبعی بودن بخش از برخ های آن است، به عنوان نمونه در 15 صفحه مطلب، فقط از یک یا دو منبع استفاده کرده است. نویسنده در جلد دوم ، فصل هشتم، گفتاری دارد زیر عنوان «بررسی اوضاع عمومی خراسان در آستانة هجوم مغول» این بحث از ص 942 تا 959 را دربر می­گیرد،  که تقریباً 17 صفحه را در بر می­ گیرد. در 17 صفحه پنج بار هر دو سه صفحه بعد یک بار به کتاب «افغانستان در مسیر تاریخ» نوشته غبار ارجاع داده که در مجموع پنج بار می­شود (مرادی، 1403، ج2، ص 951 ، 57، 59،  ). یک بار از کتاب «تاریخ مختصر افغانستان» منبع دهی می کند (مرادی، 1403، ج2، ص 950 ).  یک بار هم از کتاب «مقام تاجیکان در تاریخ افغانستان» بدون ذکر نام نویسنده (مرادی، 1403، ج2، ص 946 ). در حالیکه این گفتار یک گفتار بسیار ارزشمند و بلند است، این کتاب های هیچ کدام نمی­تواند یک منبع دست اول باشد.

پنجم، تکیه بسیار زیادی پژوهشگر بر آثار پژوهشگران و تاریخ نگاران روسی است. در حالیکه روس ها در این خطه تاریخ سازی جعلی بسیاری داشته اند. در میان 436 منبعی که مؤلف استفاده کرده است، دست کم 200 منبع از آثار مؤرخان و خاورشناسان روسی است.

در خصوص کاربرد منابع در این کتاب سخن زیاد است، به همین مقدار کفایت می­شود، این می تواند به یک مقاله پژوهشی انتقادی در خصوص نقد این کتاب تبدیل شود.

3.  مشکلات نگارشی و ویراستاری:

کتاب در خصوص مسائل نگارشی و ویراستاری از مشکلاتی زیادی رنج می­برد:

نخست، مشکلات املایی: به عنوان مثال «خواستن» نوشته شده که صورت درست آن «خواستند» است (مرادی، 1403، ج1، ص 48 ). «غرچستان» که صورت اصلی آن «غرجستان» است (مرادی، 1403، ج1، ص 75 ). از این دست اشتباهات دیده می­شود، ممکن است در یک اثر با این تعداد صفحات قابل بخشش باشد.

دوم، عدم یک­دستی نگارش نام­ها:  به عنوان نمونه لفظ مغل و مغول آمده است. در عین پارگاراف در یک جا «مغل» نوشته و در جایی دیگر «مغول» که چندان درست نمی­آید و یک دستی لازم است (مرادی، 1403، ج2، ص 957 – 961). از این نمونه های زیاد است ، فقط به یک نمونه بسنده شد.

سوم، عدم یک­دستی در منبع­نویسی: به عنوان نمونه یک جا منبع را این گونه کامل داده است: «و. بارتولد، تاجیکان در مسیر تاریخ، ص 75» (مرادی، 1403، ج3، ص 1857). بار دیگر این گونه منبع دهی کرده است: «مقالات محمود طرزی در سراج الافغانیة، ص 744» (مرادی، 1403، ج3، ص 1619). در این جا نام نویسنده کتاب نیامده است که خواننده را به مشکلات دچار می کند. بار دیگر این گونه « مونت استوارت الفنستن، ص 312» که در اینجا نام کتاب گم است (مرادی، 1403، ج3، ص 312). در مجموع در سراسر صفحات کتاب مشکل عدم یک دستی منبع دهی در شیوه نقطه­گذاری و … و عدم یک دستی مشهود است که برای چنین یک اثر مهم یک کاستی به شمار است.

چهارم، عدم رعایت رسم الخط عربی در نوشتن نام کتاب­های عربی:  به عنواننمونه نوشته شده است: «روضه الصفا» (مرادی، 1403، ج3، ص 86) که صورت اصلی آن «روضة الصفا»  است. این عدم یک دستی و

4. نقد روش­شناخی:

با آنکه مؤلف دانش تاریخ را یک دانش روشمند جهانی می­داند (مرادی، 1403، ج1، ص 30) و تاریخ­نگاری رسمی افغانستان را غیر روشمند می­داند (مرادی، 1403، ج3، ص 2123 – 47)، اما مؤلف در هیچ جای مقدمه کتاب یک گفتار یا مطلبی را برای روش­شناسی و روش تحقیق کتاب باز نکرده است. حتی نگفته است که در استفاده از منابع در یک موضوع خاص، اولویت را به کدام منابع می دهد، چگونه از آن ها استفاده می­کند و روش تحلیل او چگونه است. این کاستی روشی برای این کتاب بزرگ است.

• کمبودها و نواقص محتوایی:

یک نمونه از کاستی محتوایی این اثر نمایانده می­شود، نویسنده می­نویسد: «در دورة عباسیان و با اقتباس از آن­ها در دورة سلجوقیان به خصوص توسط خواجه نظام الملک نظامیه­های در خراسان به وجود آورده شدند که از لحاظ آموزش و پرورش شبیه مدرسه­های دینی گروه­های سلفی امروزی بودند. خواجه این نظامیه­ها ار به هدف ایجاد یک دستگاه تبلیغاتی در راستای سیاست سرکوب مخالفان به نام دین اساس گداشت و مبانی فکری آن را سلفی­گری تندروانه قرار داد (مرادی، 1403، ج2، ص 859).»

این تحلیل صاحب نظر مرادی، کمبود مطالعات وی را در خصوص فرقه  های و مذاهب اسلامی می­نمایاند، خواجه خودش یک دانشمند مذهب شافعی بود که از نظر کلامی اشعری مذهب بود. در حالیکه سلفیه و سلفی گری که یک جریان جدید مذهبی است، نه مذهب را قبول دارد و نه علم کلام را. در نظامیه تصوف پذیرفته بود، در حالیکه سلفیه تصوف را قبول ندارند. از این گونه خطاهای محتوایی در بسیارجاها دیده می­شود که به یک نمونه بسنده شد.

ششم:  خلاصة محتوایی «تاجیکان خراسان؛ تاریخ، فرهنگ و سرنوشت»

1. نام­های تاجیکان در طول تاریخ: تاجیکان در طول تاریخ از ورارود تا هند وسیند، از کابل تا بغداد و … به نام های ذیل یاد شده اند: «دادیک، تات، داهی، ایرانی (آریایی)، عجم، خراسانی، آزاده (احرار)، آزادزاده (بنواحرار)، دهگان (دهقان)، تاجیک (تاژیک، تازیک)، پارسی، پارسیوان، سرت (سارت)، غرچه ، دهوار و … (مرادی، 1403، ج1، ص21، 68 – 98).»
2. منظر استوره­ای تاجیکان: تاجیکان روایت استوره­ای ویژه خود را دارند. برابر با این روایت کیومرث نخستین انسان روی زمین است، تبار او نخستین تبار انسانی است. نخستین پادشاه تاجیکان به نام «خشیئته» (جمشید و یما) است. بر اساس متون استوره­ای بسیاری از رسم و وراج های امروزی ما چون برگزاری جشن های نوروز، مهرگان، سده و یلدا، به روزگار پیشدادیان برمی­گردد. تاریخ­شناسان فاصله زمانی پیشدادیان را با آغاز جشن نوروی در حدود 5790 سلا پیش از سال 1390 هجری خورشیدی تخمین کرده­اند (مرادی، 1403، ج1، ص 221). جغرافیای زیست استوره­ای اولیه تاجیکان «ایریانا ویجه» است (مرادی، 1403، ج1، ص227). دو سلسله استوره­ای تاجیکان عبارت است از: پیشدایان و کیانیان (مرادی، 1403، ج1، ص 254). منظر آئینی تاجیکان: آیین­هایی مانند آیین میترایی یا مهرپرستی، آیین زروانیان، آیین زردشت، آیین بودایی و … میراث های آیین تاجیکان و آریاییان است.
3. جغرافیای زیست تاجیکان: «تاجیکان مانند بسیاری از اقوام دیگر تشکل سیاسی – اجتماعی و جغرافیایی واحدی ندارند و به کشور واحدی محدود نمی شوند، بلکه در بخش مهمی از آسیا (تاجیکستان، ازبیکستان، افغانستان، قرغزستان، ترکمنستان، پاکستان، هند و چین ) پراکنده هستند. شهرهای بزرگ و قدیم چون بخارا، سمرقند، فرغانه، خجند، ختلان، خوقند، مرو، خوارزم، خیوه، هرات،کابل ، بدخشان، بلخ، پروان ، کاپیساه، غزنی، غور، بادغیس ، فراه، قندها، جلال آباد، لغمان، گردیزی، شرن، ارگون، هزاره جات، مشهد، اصفهان، نیشاپور، شیراز، همدان و … آباد کرده اجداد تاجیکان هستند (مرادی، 1403، ج1، ص106، 108 68 – 98).»
4. منظر تاریخی – سلطنتی تاجیکان: سلسله های سلطنتی آریایی و تاجیکی عبارتند از: سلطنت میتانی ها،  امپراتوری مادها، امپراتوری هخامنشیان، (مرادی، 1403، ج1، ص 320 – ). سلوکیان (یونانی باختر)، دولت پارت (اشکانی)، امپراتوری کوشانی ها (40 – 425 م) ، یفتلیان (425 – 566 م)، امپراتوری ساسانیان فارسی،   (مرادی، 1403، ج1، ص 378 – ).
5. منظر زبانی تاجیکان:  زبان­های آریایی­ها مانند گویندگان آن­ها بسیار متعدد و پرشاخ بوده­اند. برخی از این زبان ها عبارتند از: زبان سکایی، زبان اوستایی، زبان مادی، زبان پارسی کهن/ باستان، زبان پارتی میانه، زبان خوازمی، زبان سغدی، زبان تخاری – باختری (زبان آری)،  و زبان فارسی (مرادی، 1403، ج1، ص 339 – 349).«زبان فارسی؛ یل گردان­فراز میدان تفکر و اندیشه تاجیکان می­باشد. زبان فارسی دری یکی از ده زبان زنده جهان از آغاز دوره عصر میانه تا کنون ، از رهنوردان اندیشه بخش ، قافله سالار فکر و فرهنگ، زبان دوم دنیای اسلام پس از زبان عربی و زبان اول حوزه فرهنگی آریایی به شمار می رود. فارسی دری زبان سلمان فارسی، امام اعظم اساس گذار مذهب حنفی، امام بخاری، ترمذی، نشایی ، ابوداود، محدثان ثقه و صدها فقیه، اندیشه پرداز، فیلسوف و دانشمند خطه آریایی می باشد. شاید کمتر زبانی در دنیا وجود داشته باشد که این همه شعر ، آثار ادبی، فلسفی، فقهی و عرفانی را به اندازه زبان فارسی ضبط و به خزینه علم و فرهنگ بشریت اهدا کرده باشد (مرادی، 1403، ج1، ص21، 169).»
6. منظر مقاومتی تاجیکان: برخی از رخدادهای بزرگ تاجیکان علیه حمله اعراب عبارتند از: «قیام­های مردم خراسان علیه قتیبه باهلی، قیام بخارا، قیام نیزک در برابر قتیبه در تخارستان، مقاومت مردم خجند، مقاومت تاجیکان ختلان زمین، قیام ابومسلم خراسانی، قیام سنباد به خون خواهی ابومسلم، قیام به آفرید، قیام استاد سیس بادغیسی و حریش سیستانی، قیام ابن مقنع بلخی، قیام حمزه آذرک سیستانی، قیام ابوالخطیب نسایی، قیام حرب بن عبیده و حمزه آذرک، قیام حصین سیستانی، قیام اسحاق، جنبش دهقانی مازیار و بابک خرم دین، قیام­های فکری شعوبیه در خراسان (مرادی، 1403، ج1، ص 547 – 605).» قیام­ها در برابر مغولان: دفاع مردم تالقان (مرو الرود)، قیام مردم بامیان، دفاع تاجیکان پروان، قیام سربدران خراسان و … (مرادی، 1403، ج2، ص 986 – 1001).
7. منظر دولت­داری تاریخی تاجیکان دوره اسلامی: دولت طاهریان پوشنگی هرات (821- 873 م)، دولت صفاریان سیستان (872 – 910م)، امپراتوری سامانیان (875 – 999م)، آل محتاج چغانیان، دیلمیان فارس، حکومت آل زیار، حکومت آل بویه (مرادی، 1403، ج1، ص 752)، امپراتوری غزنویان (962 – 1148 م)، امپراتوری غوری­ها (1148 – 1214 م) (مرادی، 1403، ج2، ص 793 – 885). دولت کرت تاجیکان در دوران مغول ، دولت محلی دروازشاهان (1638 – 1706 م)، تاجیکان از سال 1238 م – 2024 م از تشکیل یک امپراتوری بزرگ و یک دولت بزرگ در خراسان بازمانده اند و در حدود بیشتر از 800 سال فاقد دولت مستقل در حوزه خراسان هستند.
8. منظر هنری و فرهنگی تاریخی تاجیکان: «این قوم به سوی صنعت و حرفه­های گوناگون میلان داشته، در کار و کسب و کمال جدیت دارند، در حکاکی ، نجاری، آهنگری، و معماری و غیره صنایع معروف بوده، در فن زراعت، درخت نشانی، تاک­داری اهتمام تمام می_­ورزند. از تفصیلات محققان خارجی و داخلی برمی آید که قسمت اعظم اهالی مسکونی شهرها و دهات افغانستان را تاجیکان تشکیل می­دهند. اکثر محصولات زراعتی ، باغی، دام داری، از طرف تاجیکان تولید می­شد. تاجیکان مردم با استعداد، هنرمند، ادیب، عالم، نویسنده، شاعر مشرب، صلح دوست، متساهل ، ملایم­طبع، باوقار، زحمت­کش ومحنت­دوست بوده، در ساحه فرهنگ ، ادبیات، گردانندگی اداره ملکی و نظامی خراسان و ماوراء النهر سهم مهمی داشته اند. بنابراین، مقام و منزلت آن­ها را در تاریخ معاصر منطقه نادیه گرفتن انکار از روشنی خورشید است (مرادی، 1403، ج1، ص 108).»
9. گروه­های درون­قومی تاجیکان: «مستند به اقوال بزرگان و منابع تاریخی اقوام درون گروهی تاجیکان عبارتند از: تاجیکان برکی، اورمرها، پشه­ای ها، فرملی­ها، تاجیکان سردهیان و سیستان، هندکیان، پراچی­ها، دهگان­ها، شلمانیان، بونیرها وسواتیان، تیراییان، صافی­ها، قزلباش­ها، کلموکیان (قلماقیان)، عرب­ها و سادات، زوریان، ایماق­ها، تیموریان، چارایماق، هزاره­ها (به توجه به اشتراکات زبانی و فرهنگی) (مرادی، 1403، ج1، ص114 – 125).»
10. منظر دینی تاجیکان: بخش عظیم تاجیکان مسلمان و پیرو امام اعظم ابوحنیفه رحمه الله بوده و از اهل سنت و جماعت هستند و در امور دینی متعهد می­باشند (مرادی، 1403، ج1، ص21، 134).  اما بخش معتنابهی از آنان در ولایاتی مثل هرات ، بلخ، بغلان، بامیان و بدخشان، در دو طرف دریای آمو شیعه دوازده امامی و اسماعیلیه تزاری هستند (مرادی، 1403، ج1، ص21، 155). خدمات تاجیکان به اسلام از حضور سلمان فارسی در بارگاه و لشکر محمد رسول الله صلی الله علیه وسلم شروع می­شود و با ارائه:

 رهبران بزرگ دینی: مانند  امام ابوحنیفه نعمان، امام اسماعیل بخاری، امام ابوعیسی ترمذی، ابوداود سجستانی، ابوعبدالرحمن نسایی، مسلم نیشاپوری، قتیبه بن سعید بغلانی، محمد بن یوسف فاریابی، ابوبکر احمد نسایی خراسانی، ابوالقاسم مرزبان بغوی، ابوعبدالله محمد بن نصر مروزی، عبدالله بن عثمان مروزی.

صدها چهره دانشی، فقهی و فلسفی مانند: ابن سینا، ابونصر فارابی، خواج نصیر الدین توسی، ناصرخسرو بلخی، امام غزالی، شهاب الدین سهروردی، منصورحلاج، عین القضات همدانی، میرسید علی همدانی، سنایی غزنوی، علی هجویری غزنوی، خواج عبدالله انصار ، امام ذکریای رازی، شیخ ابوالحسن خرقانی، شیخ ابوسعید ابوالخیر، میرغیاث الدین غیاثی، ملاصدرای شیرازی، ملاهادی سبزواری و … (مرادی، 1403، ج1، ص21، 137 – 138).»

1. منظر مبارزاتی و روشنفکرانه تاجیکان در تاریخ معاصر خراسان/ افغانستان: تاجیکان در مبارزه با روندهای استیلاگرانه جون ایلغار تازیان، مغولان، ترکان و  در سه جنگ با انگلستان (1838، 1879، 1919م) با مجاهد­های میرمسجدی خان، میردرویش کوهستانی، میربچه خان کوهدامنی، میرواعظ و میرحاجی کابلی، مولوی عبدالحی پنجشیری، حبیب الله کلکانی، محمدولی خان دروازی، عبدالرحمن محمودی، غلام محمد غبار، سید اسماعیل بلخی، محمد طاهر بدخشی، مولوی بحرالدین باعث، عبدالمجید کلکانی، استادبرهان الدین ربانی، احمدشاه مسعود، عبدالحفیظ آهنگر پور، محمد بخش فلک، عبدالرشید فرخاری، دولت شفق، قربان پساکوهی، عبدالالاه رستاخیز، عبدالمؤمن اندرابی و دیگر جان باختگان راه آزادی برجسته بوده و در مبارزه در برابر اشغال شوروی روشن گردیده است. در دوره مقاومت برضد تجاوز پاکستان در پوشش طالبان همه اقوام کشور اعم از پشتون، اوزبیک، هزاره، نورستانی، بلوچ به پیشگاخمی «جبهه متحد برای نجات افغانستان» در رأس فرمانده احمدشاه مسعود و اشتراک فعال نمایندگان مردم هزاره  و اقوام دیگر به رهبری تاجیکان صورت پذیرفت (مرادی، 1403، ج1، ص 49 – 50).
2. جبن تاریخی تاجیکان از طرح هویت­طلبی قومی: تاجیکان در کشور پرکثرت تباری خراسان/افغانستان ،  مطرح کردن [هویت] قومی را نوعی جدادانستن از دیگران تلقی می کنند. حالانکه در شهرها ده ها لوحه و نبشته به چشم می خورند که بهنام پشتون یا افغان بر پیشانی دفاتر و دکان های بازارها جلب توجه می کنند؛ اما دارندگان این نوع لوحه ها که ادعای قوم اکثریت یا برادر بزرگ را دارند از گزینش القاب قومی و قبیله ای باکی ندارند. ده ها نفر به نام پشتون و پشتونیار و اوغلو و هزاره [ از دیگر اقوام وجود دارد]. از خانواده سلطنت تا کابینه [تخلص] قومی دارند. شهزاده احمدشاه فرزند بزرگ شاه «پشتونیار» تخلص می کرد، و شماری هم در اراکین دولت این چین تخلص های (چون پشتون، پشتونیار، احمدزی، پوپلزی، اسحاق زی و …) را داشتند. … در واقع اگر کسی در جایی خود را در حضور جماعتی تاجیک بنامد، گویا وحدت ملی را خراب کرده و عیبی را مرتکب شده است (مرادی، 1403، ج1، ص105 – 106).»
3. پراکندگی سیاسی تاجیکان خراسان/افغانستان: «روشن­اندیشان و مبارزان جامعه تاجیکان خراسان/افغانستان سیاسی و ملی در وضعیت کنونی در بیشترین تشکیلات سیاسی و سازمان­های متنوع تقسیم شده­اند. این یگانه جامعه قومی و تباری  است در کشور خراسان/ افغانستان که به شکل مستقیم زیر آماج رژیم های اقتدارگرای [پشتونی] قرار دارد. اما امکان اینکه بتوان همه این طیف­های سیاسی را در زیر یک چتر سیاسی قابل قبول درآورد، دشوار می­نماید(مرادی، 1403، ج3، ص 2120).»
4. پیشگامی سیاسی و روشنفکرانه تاجیکان در تاریخ معاصر: «جامعه تاجیکان علی رغم همه افت و خیزهای متوالی در پهنه سرنوشت تاریخی خود، هنوز رسالت پیش­گامی ، آگاهی­دهی و انسجام بخشی همه گروه­های قومی و نیروهای ملی را در مبارزه با بی سرو و سامانی های سیاسی و اجتماعی ، استبداد داخلی ، استعمار خارجی، و تحقق عدالت اجتماعی، حقوق دموکراتیک شهروندی و زمینه های هم گرایی، هم دیگر فهمی را با روان برادری و برابری رها نکرده است. چون تاجیکان برمبنای سیر متحول تاریخی و فرهنگی شان در درازنای زمان، دارای تجارب گران سنگ و ظرفیت لازم در هم­پذیری و تحمل و شکیبایی اندوخته اند (مرادی، 1403، ج3، ص 2119).»
5. جبهه فراگیر سیاسی مقاومت تاجیکان: «برای همکاری و تساند سیاسی آن عده از سازمان ها که در پروسه های ملی مشارکت فعال و سهم مؤثر داشته باشند، شاختار وسیع البنیاد در وجود یک جبهة سیاسی ، مناسب ترین چارچوب همکاری بین نیروهای ملی، مذهبی و تمام اوقام و مناطق کشور می باشد. چنین ساختاری قادر خواهد بود تا پوشش مناسبی برای همکاری تمام نیروها برای دفاع از کشور، مردم و ضرورت های اجتماعی، فرهنگی، هویتی، تاریخی و سایر ارزش های ملی در کشور ایجاد کند. جبهة سیاسی با احترام به ویژه گی ها، باورها، برنامه ها، و استقلالیت تشکیلاتی گروه های عضو و سایر تنوعات و رنگارنگی نظریات با پیروی از راهکارهای دموکراتیک عمل کند(مرادی، 1403، ج3، ص 2120 – 21).»
6. برنامه مبارزاتی جبهه فراگیر سیاسی مقاومت تاجیکان: اولویت های چنین جبهة فراگیر سیاسی چنین خواهد بود:
7. «تأسیس یک قانون اساسی مطابق ضرورت­های همگانی مردم خراسان/ افغانستان؛
8. نامتمرکزسازی ساختار قدرت سیاسی با ایجاد جمهوری صدارتی پارلمانی؛
9. سیستم انتخابات با مشارکت احزاب سیاسی و انتخابی بودن رده های رهبری از رأس تا ذیل از طریق انتخابات؛
10. انتخاب اعضای کمیسیون های انتخاباتی و سمع شکایات توسط شواری اقوام با گزینش افراد بی طرف؛
11. پیش برد پروسه نفوس شماری شفاف تحت رهبری سازمان ملل متحد؛
12. اتخاذ برنامه عملیاتی برای سرکوب نمودن گروه­های تروریستی و دهشت­افگنی؛
13. مبارزه با نفوذ شبکات استخباراتی کشورهای مداخله گر در افغانستان؛
14. مبازه با عوامل بروز تنش ها و بی عدالتی های اجتماعی ؛
15. تلاش برای برقراری صلح عادلانه برپایه خواست های مدنی و دموکراتیک مردم؛
16. تضمین های نهادی و قانونی برای مشارکت شهروندان و تسجیل حقوق آن ها در میثاق های قانونی؛
17. مبارزه علیه تبعیض و برتری جویی های قومی و در میان همه اقشار و لایه های اجتماعی؛
18. متوقف نمودن برنامه اسکان ناقلین قبایلی وماورای سرحد؛
19. لغو نهادهای خدماتی و امتیاز بخشی قبایل سرحدی و تک قومی؛
20. توجه به خرده­فرهنگ­های تبای کشور؛
21. رعایت ، تقویت و حمایت از زبان ها و هویت مردم افغانستان؛
22. تجدید نظر بر نصاب تعلیمی و آموزشی مدارس و مکاتب با رعایت توازن و اعتدال؛
23. انحلال شبکه­های افراطی و خشونت­گرای دینی و [حمایت از انجمن ها و گروه های دینی اعتدالی]؛
24. راه­اندازی رفراندوم (همه پرسی) و رأی­گیری در فیصله مسایل اساسی کشور به جای لویه­جرگه­های قبیله­ای؛
25. رعایت موازین قبول شدة حقوق بشر؛
26. پاک­سازی اداره دولتی از تمایلات تبارگرایی، تعصبات نژادی، زبانی، افضلیت قومی؛
27. [به­رسمیت­شناختن] حق مالکیت اقوام بر مواریث فرهنگی زبانی و دینی و ایدیولوژیکی­شان؛
28. گزینش سمبول ها، نمادهای ملی مانند «[نام کشور]، پول، بیرق، سرود ملی، القاب و رُتب لشکری و کشوری، رتب علمی در مؤسسات تحصیلی و تعلیمی، نام مؤسسات عالی علمی، آموزشی، اصطلاحات علمی و … » به زبان­های رسمی کشور؛
29. تفاهم هویت عامل ملی بر اساس تدویر همایشات علمی و یا راه اندازی رفراندوم یا همه پرسی؛
30. برگشتاندن کشور به سیاست عدم انسلاک، بی طرفی از پیمان های نظامی، و اردوگاهی؛
31. مشخص نمودن تکلیف تاریخی مرزهای افغانستان با همسایگان [به­ویژه خط مرزی بین المللی دیورند]؛
32. هماهنگی­سازی فعالیت­های علمی و اصطلاح­گزینی کشورهای هم­زبان با خراسان/افغانستان؛
33. توجه به امر حفظ محیط زیست و …؛
34. جلوگیری از کشت ، تولید، ترافیک و قاچاق و اعتیاد به مواد مخدر در کشور؛
35. تلاش برای یک دولت ملی فراگیر و مردم سالار تا بتواند هم بستگی ملی، همزیستی و همگرایی اقام افغانستان را وظیفه خود دانسته و با تمام ناهنجاری ها مبارزه کند؛
36. تلاش برای یافتن رفتن ها و فرصت های همدلی و همگرایی برای فعال ساختن روند دولت – ملت سازی که با [تسلط رژیم طالبان همه دولت و هم ملت از هم فروپاشیده است] (مرادی، 1403، ج3، ص 2121 – 22).؛

هفتم: گزارش جامع رونمایی­ها و نمایه­سازی کتاب «تاجیکان خراسان»

از آن رو که کتاب «تاجیکان خراسان؛ تاریخ، فرهنگ و سرنوشت»  مورد توجه جامعه علمی، سیاسی و روشنفکری تاجیکان قرار گرفته است ، ضروری است که یک گزارشی جامع در این زمینه ارائه شود.

الف. مراسم‌های رونمایی و سخنرانان

۱. رونمایی در مشهد – ایران: بنیاد شهید احمدشاه مسعود

این مراسم در بنیاد شهید احمد شاه مسعود در مشهد به تاریخ 15 اسد 1403 (16 اوت 2024 م) برگزار شد و با حضور فرهنگیان، دانشجویان و علاقه‌مندان به تاریخ تاجیکان همراه بود. سخنرانان این مراسم به اهمیت این اثر در شناخت تاریخ تاجیکان خراسان اشاره کرده و دیدگاه‌های خود را درباره نقاط قوت و ضعف کتاب بیان کردند.

• سخنرانان و محورهای سخنرانی:

محمدکاظم کاظمی (شاعر و نویسنده): این کتاب را یک منبع معتبر و ارزشمند برای تاریخ‌پژوهان دانست، اما پیشنهاد کرد که در چاپ‌های بعدی توسط یک مورخ دیگر بازخوانی شود تا برخی نواقص اصلاح گردد.

ملا محمد فیضی (دانشجوی دکتری): به گستردگی و دقت کتاب در بررسی زیست فرهنگی، اجتماعی و سیاسی تاجیکان اشاره کرد، اما نواقصی مانند ضعف در دسته‌بندی منابع و مشکلات ویراستاری را نیز بیان نمود.

دکتر هجرت‌الله جبرئیلی (منتقد و نویسنده): انتخاب نام و جلد کتاب را نشان‌دهنده شناخت عمیق نویسنده از تاریخ دانست و به نقش این اثر در پاسخ‌گویی به بحران هویت تاجیکان اشاره کرد. او همچنین عدم انسجام تئوریک و فقدان منابع دست اول و دوم را به‌عنوان نقاط ضعف کتاب مطرح کرد.

دکتر صاحب‌نظر مرادی (نویسنده کتاب): بر ضرورت شناخت ریشه‌های تاریخی تاجیکان تأکید کرد و نقدهای ارائه‌شده را سازنده دانست و گفت که این اثر برای تکمیل نیازمند بازبینی و اصلاح است (paigah-news.com).

۲. رونمایی در دانشگاه هومبولت برلین – آلمان

مراسم دیگری برای رونمایی از این کتاب در دانشگاه هومبولت برلین به تاریخ 26 اکتوبر 2024 برگزار شد. در این نشست، سخنرانان به تحلیل اهمیت هویت تاجیکی و نقش این کتاب در روشن‌سازی تاریخ تاجیکان پرداختند.

• سخنرانان و محورهای سخنرانی:

دکتر صاحب‌نظر مرادی: به اهمیت پژوهش در تاریخ تاجیکان اشاره کرد و این کتاب را تلاشی برای پر کردن خلأهای پژوهشی در این حوزه دانست.

احمد رشاد میرزاده: بر لزوم بازشناسی هویت تاجیکان تأکید کرد و این اثر را گامی مهم در این راستا معرفی نمود.

فرید احمد مزدک: محتوای کتاب را بررسی کرد و آن را منبعی ارزشمند برای مطالعات تاریخی و فرهنگی دانست.

3. سایت‌های نمایه و عرضه کتاب

کتاب «تاجیکان خراسان» در چندین وب‌سایت معتبر معرفی و عرضه شده است:

• Kabul Books: معرفی جامع و امکان خرید کتاب؛
• خانۀ مولانا: امکان دانلود همه جلدهای کتاب؛
• اندیشکده گفتمان تعلیمی: نسخه‌های الکترونیکی سه جلد کتاب

جمع­بندی و نتیجه­گیری

کتاب «تاجیکان خراسان» یکی از مهم‌ترین پژوهش‌های اخیر در حوزه تاریخ و هویت تاجیکان است که در قالب سه جلد جامع منتشر شده است. این اثر در مراسم‌های رسمی در ایران و آلمان رونمایی شد و مورد بررسی منتقدان، نویسندگان و پژوهشگران قرار گرفت.

اگرچه کتاب با استقبال فراوان مواجه شد، اما برخی نقدها از جمله مشکلات ویراستاری، دسته‌بندی منابع و عدم انسجام تئوریک نیز به آن وارد شد. با این حال، نویسنده و منتقدان بر اهمیت این اثر در بازشناسی تاریخ تاجیکان تأکید داشتند و پیشنهاد کردند که این کتاب در چاپ‌های بعدی مورد بازبینی و بهبود قرار گیرد. این کتاب برای علاقه‌مندان به تاریخ، فرهنگ و هویت تاجیکان منبعی ارزشمند به شمار می‌رود و می‌تواند زمینه‌ساز پژوهش‌های بیشتری در این حوزه باشد.

منابع

• مرادی، صاحبنظر (1403)، تاجیکان خراسان؛ تاریخ ، سرنوشت و فرهنگ، مشهد: انتشارات بدخشان، جلد نخست، جلد دوم و جلد سوم.
• (تاریخ بازدید: 20/11/1403: www.bukharamag.com).
• (تاریخ بازدید: 20/11/1403: paigah-news.com).
• (تاریخ بازدید: 20/11/1403:www.kabulbooks.com ).
• (تاریخ بازدید: 20/11/1403:www.mawlana.info ).
• (تاریخ بازدید: 20/11/1403:www.parsiban.com ).

[1]  – دکترای تفسیر تطبیقی سیاسی قرآن کریم، دکترای (MD)  طب معالجوی، کارشناسی ارشد علوم سیاسی.