از چندلایگی جامعه مهاجر تا سیاستهای ناپایدار؛ چرا «مهاجرین افغانستانی» در ایران مسئله پیچیده است؟
نگارنده: رضا عطایی
در نشست تخصصی انجمن راحل، مورخ ۱۲ آذر ۱۴۰۴ در خانه اندیشهورزان تهران، دو صاحبنظر برجسته علوم اجتماعی، دکتر مهرداد عربستانی از دانشگاه تهران و دکتر حسین میرزایی از دانشگاه علامه طباطبایی، از زوایای انسانشناختی و مردمشناختی به واکاوی ابعاد پیچیده حضور چند دههمهاجران افغانستانی در ایران پرداختند. این گزارش، محورهای کلیدی این نشست را در قالب موضوعات اصلی دستهبندی و تحلیل میکند.
۱. جامعه مهاجر: یک کلیت یکپارچه یا اقیانوسی از تنوع؟
مهمترین گزاره دکتر عربستانی، شکستن تصویر یکدست از «مهاجر افغانستانی» بود. وی نشان داد این جامعه از لایههای متکثری تشکیل شده است: تفاوت نسلی (نسل یکم جنگزده در مقابل نسل سوم کاملاً ایرانیشده)، تفاوت در خاستگاه طبقاتی و شغلی، تفاوت در سطح آرزوها و چشمانداز (از کارگر روزمزد تا دانشجوی دکتری)، و تفاوت در سبک زندگی. این چندلایگی به معنای وجود «دنیاهای اجتماعی» متفاوت در درون این جامعه است که هرکدام تعامل خاصی با بافت ایران دارند.
۲. ریشهیابی گفتمان طرد: چهار عامل کلیدی
دکتر میرزایی با رویکردی نظاممند، عوامل ساختاری شکلدهنده گفتمان طرد را برشمرد:
· عامل تاریخی و هویتی: تداوم ذهنیت «خود و دیگری» ناشی از جدایی سرزمینی در قرن نوزدهم.
· عامل اقتصادی: استفاده ابزاری از مهاجران به عنوان بلاگردان برای توضیح مشکلاتی مانند بیکاری، تورم و کمبود منابع، در حالی که دادهها نشان میدهد حضور آنان در بخشهای خاصی از اقتصاد ایران حیاتی است.
· عامل اجتماعی-رسانهای: تقویت کلیشههای منفی (ناامنی، جاسوسی، مصرف کننده بودن) از طریق رسانهها و شبکههای اجتماعی که در زمان بحرانها اوج میگیرد.
· عامل حکمرانی: بیثباتی و ابهام در سیاستهای مهاجرتی به عنوان مهمترین عامل. نبود چارچوب قانونی شفاف برای اقامت، تحصیل و کار، جامعه مهاجر را در وضعیت «بلاتکلیفی» دائم قرار میدهد و مانع هرگونه برنامهریزی برای ادغام میشود.
۳. چشمانداز ادغام: از شعار تا اقدام
هر دو سخنران بر این نکته تأکید کردند که نقطه شروع هر راه حلی، به رسمیت شناختن واقعیت موجود است: مهاجرین افغانستانی، به ویژه نسلهای متولد ایران، دیگر «میهمان» یا «جمعیت موقت» نیستند، بلکه بخشی از پیکره جامعه ایراناند. راهکارهای عملی پیشنهادی شامل:
· شفافسازی و ثبات بخشیدن به قوانین اقامت و کار.
· گشودن کانالهای ارتقای اجتماعی (دسترسی به آموزش عالی، شغل رسمی، خدمات بانکی).
· اجرای برنامههای آگاهیبخشی دوسویه برای ایرانیان و مهاجران جهت شناخت مشترکات و احترام به تفاوتهای فرهنگی.
· بهرهگیری از دیپلماسی عمومی و منطقهای برای عادیسازی روابط و همکاریهای مشترک.
۴. هزینه طرد در مقابل سود ادغام
نشست با این پیام به پایان رسید که تداوم سیاستهای مبهم و طردگرا، نه تنها مشکلات انسانی و امنیتی را تشدید میکند، بلکه در میانهمدت و بلندمدت، ایران را از یک سرمایه انسانی و اقتصادی ارزشمند محروم خواهد کرد. در مقابل، حرکت به سمت مدل «ادغام»، اگرچه پیچیده و نیازمند اراده سیاسی است، اما تنها راهحلی است که ثبات، توسعه و تابآوری اجتماعی را برای تمام ساکنان ایران به ارمغان میآورد.
صوت کامل این نشست را در کانال تلگرامی انجمن راحل به نشانی زیر میتوانید دریافت نمایید:
https://t.me/anjoman_rahel
